Rodzina Tęczy (The Rainbow Family)

Refleksje po pobycie na europejskim zlocie Rainbow w Moszczańcu (Beskid Niski), lipiec-sierpień 2018

Współautor: Ryszard Kulik

Tekst ukazał się drukiem w miesięczniku Dzikie Życie nr 9/2018

Witaj w domu, siostro/bracie (Welcome home, sister/brother) – to nieoczekiwane i poruszające powitanie słyszymy od kilkunastu osób, schodząc z plecakami i namiotem po ścieżce prowadzącej w dolinę Wisłoka. Idziemy w kierunku centrum wyznaczonego przez olbrzymi krąg ogniskowy, w którym ciągle płonie ogień, a dookoła nieustannie toczy się wspólne życie. Słyszymy bębny, grzechotki, śpiewy; widzimy tancerzy, żonglerów, ludzi siedzących w kręgach. Są w każdym wieku (w tym malutkie i trochę większe dzieci); grają, śpiewają, tańczą, przechodzą obok, uśmiechają się, patrzą w oczy, rozmawiają – nikt się nigdzie nie spieszy, tak więc i my zwalniamy kroku, chłoniemy tę atmosferę przyjaźni i akceptacji.

Rodzina Tęczy wprost nawiązuje do Przepowiedni Indian Hopi, która głosi: „Kiedy Ziemia będzie umierać, powstanie nowe plemię. Będzie się składało z ludzi wszelkich kolorów i wszelkiego pochodzenia. Nazywać się oni będą Wojownikami Tęczy i swoją wiarę okażą poprzez czyny, a nie słowa”. Plemię Tęczy będzie żyć i przekazywać swoje nauki oparte na starożytnej mądrości Dawnych Plemion praktykujących Jedność, Miłość i Zrozumienie. Tak oto zapanuje ponownie szacunek dla ludzi, Natury i Wielkiego Ducha. Brzmi pięknie, nieprawdaż? Czy to się jednak może udać we współczesnym świecie? Jak to wygląda w praktyce?

Czerwony – Zasady

Gdy zjawiamy się w miejscu Rainbow, jest tam już kilkaset osób. Stopniowo ich liczba wzrośnie, osiągając swoje maksimum w czasie księżycowej pełni. Żeby ta społeczność przetrwała w dzikim miejscu bez większego uszczerbku dla przyrody, potrzebne są zasady regulujące podstawowe kwestie. Jest ich niewiele, a najważniejsza to wolność i odpowiedzialność każdego uczestnika zgromadzenia. Stąd, jeśli widzisz coś do zrobienia, jest to praca dla ciebie, ale nikt cię do niczego nie zmusza, ani nic nie nakazuje. Decyzje podejmowane są wspólnie, w kręgach, w których każdy, codziennie może wziąć udział. Uczestnicy kręgów rozmawiają tak długo, aż zostanie osiągnięta zgoda wszystkich.

Kluczowe są reguły dotyczące mycia się, fizjologii, śmieci, obecności psów i higieny w kuchni. Nie używa się żadnych detergentów, papieru toaletowego, a psy nie powinny być zabierane na zlot, choć ostatecznie są tolerowane, jeśli właściciel zdecyduje się je przywieźć. Do mycia naczyń i rąk służą wyłącznie popiół, glinka i woda z octem. Nikt nie chodzi do sklepów, które są daleko, dlatego nigdzie nie widać śmieci. Mimo braku koszy i służb sprzątających podczas pięciodniowego pobytu nie widzieliśmy ani jednej porzuconej butelki czy papierka! Nie ma też ludzi z telefonami komórkowymi czy aparatami fotograficznymi. Całą elektronikę podobnie jak samochody oraz wszelkie urządzenia mechaniczne zostawiamy za sobą, a otwieramy się na ludzi i przyrodę wokół nas.

Żółty – Wolność

Czy kilka tysięcy ludzi może żyć razem, unikając hierarchicznej struktury? Tak, ale tylko wtedy, kiedy mają wyraźne poczucie wspólnoty, wzajemnej zależności oraz odpowiedzialności za całość zgromadzenia. Wśród uczestników wyłaniają się jednak liderzy (tak zwani focalisers), którzy biorą na siebie więcej obowiązków. Kilka osób przyjechało miesiąc wcześniej do doliny, by zbudować podstawową infrastrukturę: ujęcie wody pitnej, magazyn na jedzenie, prymitywną kuchnię czy krąg ogniskowy. Po zakończonym zgromadzeniu to wszystko zostanie rozebrane, a teren przywrócony do pierwotnego stanu. Ta inicjatywna grupa zbiera również datki na jedzenie i robi zakupy na potrzeby wszystkich.

Najbardziej wyrazistym przejawem wolności jest chodzenie nago. Gdy robi się ciepło, część osób zrzuca ubranie w całości lub części. Na Rainbow nikogo nie dziwi nagi mężczyzna w turbanie na głowie czy kobieta topless, w koronkowych stringach i masywnych kaloszach. Czy takie okoliczności nie wodzą na pokuszenie? Czy w tych warunkach można poczuć się bezpiecznie? Tak, ponieważ nagość jest w swej istocie aseksualna. Przemoc seksualna występuje tam, gdzie ludzka popędowość zamknięta jest sztywnych granicach. Tutaj otwartość osiąga czasami szokujące rozmiary – na przykład przy głównej ścieżce wiodącej do rzeki zlokalizowana jest kucająca toaleta, w której jednocześnie kilka osób, niezależnie od płci, załatwia swoje potrzeby fizjologiczne. Ale są też 'shit pits' ukryte w krzaczkach i z tych właśnie korzystamy.

Zielony – Przyroda

Okazuje się, że problem kupy jest kluczowy dla przetrwania całej kilkutysięcznej wspólnoty i miejsca, w którym ludzie są tylko gośćmi. Toalety to wykopane w ziemi rowki. Po zostawieniu w nich swojego depozytu, przysypujemy go ziemią lub popiołem. W ten sposób wokół zawsze jest czysto i bezzapachowo. Mucha nie siada. Ten prymitywny system jest bardzo skuteczny i rzeczywiście działa, oddalając widmo sanitarnej i przyrodniczej katastrofy.

Tym bardziej, że środowisko naturalne jest ważne dla wszystkich razem i każdego z osobna. Gościmy bowiem w pięknej, naturalnej dolinie Wisłoka, gdzie przed nami roztaczają się dzikie łąki i wzgórza porośnięte Puszczą Karpacką. Nieraz widzieliśmy na niebie orła przedniego. Oczywiście na czas ludzkiego zgiełku prawdopodobnie przegoniliśmy większość zwierząt z tego terenu, ale ostatecznie po naszym pobycie tutaj nie ma pozostać żaden ślad. To wymaga od wszystkich dużej uważności i wrażliwości na otoczenie. Z tego powodu rezygnujemy nawet z wyściełania suchą trawą czy słomą błotnistych powierzchni po ulewnych deszczach, by glina z sianem nie stworzyły utwardzonej skorupy utrudniającej wegetację.

Szacunek dla przyrody uwidacznia się nie tylko w postaci rezygnacji z chemii oraz odpowiedniego zachowania w toalecie. Nie używamy również maszyn, np. pił spalinowych oraz elektryczności. Wszystko wykonuje się ręcznie, sprawdzonymi, prymitywnymi sposobami. Dzięki temu dolina jest wolna od hałasu grających pił, pracujących generatorów prądu czy jeżdżących samochodów. Rozbrzmiewają w niej tylko ludzkie śpiewy oraz akustyczne instrumenty.

Pomarańczowy – Jedzenie

Od czasu do czasu rozbrzmiewają też charakterystyczne okrzyki, podawane sobie 'z ust do ust' na całym terenie Rainbow. Dwa razy dziennie słyszymy hasła: 'wood for the kitchen' (drzewo dla kuchni), następnie 'help in the kitchen' (pomoc w kuchni), a wreszcie 'food carriers' (noszący jedzenie) oraz 'food circle' (zaproszenie na posiłek). Zawsze kilkanaście-kilkadziesiąt osób zgłasza się do tych prac, doglądając ognia pod wielkim kuchennym zadaszeniem, myjąc wielkie kilkudziesięciolitrowe gary, obierając i krojąc warzywa czy owoce, a nawet piekąc pizzę w specjalnie zbudowanym piecu z gliny.

Kuchnia tętni życiem: cały czas ktoś tam śpiewa, gra na bębnach i tańczy, tak więc przygotowywanie jedzenia dla tysięcy uczestników jest bardziej radosną krzątaniną niż ciężką pracą. Dzień w dzień to wszystko działa – około południa pojawia się śniadanie (owsianka surowa, jak i gotowana z pestkami, owocami świeżymi i suszonymi), zaś pod wieczór obiadokolacja (gęsta pożywna zupa lub inne danie jednogarnkowe, w 100% roślinne, czyli wegańskie, jako że na Rainbow nie ma mięsa, nabiału, kawy, cukru, chleba czy alkoholu). Jest też kącik witariański, czyli z surowym jedzeniem. 

Posiłki to piękny rytuał jedności i wdzięczności: stajemy w kręgu dookoła ogniska, śpiewamy pieśni, przekazujemy sobie uściski dłoni i pocałunki w policzek, aż nadchodzi ten moment, że ktoś – spontanicznie? intuicyjnie? dokładnie wtedy kiedy trzeba – intonuje OM, które wkrótce rozlega się z setek gardeł i wszyscy jesteśmy jedną wibracją. Jedzenia zawsze wystarcza – dzięki temu, że w co najmniej dwu turach podają je 'food servers', którzy sami się zgłaszają i nakładają zrównoważone porcje.

Niebieski – Ekonomia

Wspólne posiłki to najlepszy moment na ogłoszenia: ktoś zgubił kluczyki do samochodu i wkrótce okazuje się, że znalezione czekają w kuchni; ktoś inny zaprasza na warsztat śpiewów afrykańskich, kontaktu improwizacji, rozpoznawania dzikich roślin jadalnych lub wykonywania toalet kompostowych. Ciekawe jest to, że nikt nie nosi zegarka, tak więc możesz wybrać się na jakieś zajęcia i trafić na coś zupełnie innego, ponieważ każdy działa w swoim rytmie, ale nikomu to jakoś nie przeszkadza. Ta wymiana doświadczeń i umiejętności odbywa się bez pieniędzy, sprawdzania kwalifikacji, rezerwacji miejsc czy obowiązku uczestniczenia do samego końca.

Po zakończeniu każdego posiłku ktoś zdejmuje z głowy kapelusz czy też czapkę i samorzutnie powstaje kolorowy korowód magicznego kapelusza (magic hat), który śpiewając-tańcząc-żonglując-weseląc się okrąża krąg jedzeniowy (food circle) i każdy kto akurat ma ochotę oraz pieniądze przy sobie, wrzuca tam mniejsze lub większe co-nieco. W magiczny zaiste sposób pieniądze trafiają do aktualnych focaliserów odpowiedzialnych za jedzenie i infrastrukturę (np. siekiery czy łopaty), którzy dokonują niezbędnych i podstawowych zakupów. Rozmawialiśmy z ludźmi, którzy mają za sobą kilka zlotów i powiedzieli nam, że pieniędzy zawsze wystarcza, a nawet zostaje, tak więc można je przekazać na rozruch kolejnego Rainbow.

Oczywiście zlot nie jest samowystarczalny, wszak pieniądze wrzucane do kapelusza są zarobione w świecie na zewnątrz, a jedzenie i sprzęt przywożone z hurtowni bądź od rolnika. Niemniej jednak ślad ekologiczny/węglowy uczestnika zlotu jest nieporównanie niższy od polskiej czy europejskiej przeciętnej. Nie ma nadmiarowej konsumpcji, za to doświadczamy bliskości i bezpieczeństwa wynikających z zaspokojenia podstawowych potrzeb za pomocą prostych i skromnych środków.

Fioletowy – Duchowość

Podczas naszego pobytu na Rainbow pogoda była bardzo dynamiczna. Rzęsiste ulewy przeplatały się z jaśniejącym na niebie Słońcem. Gdy wychodziło zza chmur, szczególnie o wschodzie czy o zachodzie, wiele osób stojąc lub siedząc, kierowało się w jego stronę z wyciągniętymi ramionami. Ciekawe jest jednak to, że zloty zorganizowane są według kalendarza księżycowego, trwają od nowiu do nowiu, z kulminacją w czasie pełni. 

Tegoroczna sierpniowa pełnia była tym bardziej niezwykła, że połączona z całkowitym zaćmieniem Księżyca. W tym dniu na Rainbow od rana do południa trwała cicha medytacja, a po wieczornym posiłku miała miejsce celebracja natury i jej żywiołów, do której ochotnicy zgłaszali się kilka dni wcześniej i w małych grupach według własnych pomysłów przygotowywali przedstawienia ognia – wody – ziemi – wiatru oraz Ducha.

Te zachowania i rytuały są powrotem do pierwotnej duchowości mocno zakorzenionej w siłach przyrody. W obecnych czasach antropocentrycznej religijności społeczność Rainbow odkrywa ponownie duchowość Ziemi, gdzie Wielki Duch przenika każdą istotę i wszystkie żywioły. Wszystko wokół jest święte, godne szacunku i budzące uczucie wdzięczności. Może właśnie dlatego dbanie o przyrodę i siebie nawzajem jest tak mocno uwewnętrznione dla Rodziny Tęczy. Gdy codzienne życie łączy się z duchowością, wszystko nabiera głębi, a każda chwila staje się celebracją. W świętym kręgu ludzi i innych istot mogliśmy poczuć, że troska i połączenie wszystkich ze wszystkim nie jest abstrakcyjna ideą, tylko duchową praktyką codziennego życia.

Indygo - Ciemna strona

Czy Rainbow miało jakieś ciemne strony? Oczywiście. Przede wszystkim (już po naszym wyjeździe) kilkadziesiąt osób trafiło do szpitala z objawami czerwonki. Nie udało się zatem w tak dużej grupie utrzymać standardów higieny.

Prawdopodobnie były również osoby, które nie angażowały się w prace na rzecz społeczności. Zdarzały się sporadyczne agresywne zachowania niektórych uczestników. Czasami mieliśmy wrażenie chaosu wynikającego z rozproszenia odpowiedzialności. Z tego samego powodu nie wiadomo do końca, co dzieje się po zakończeniu zlotu ze sprzętem zakupionym na potrzeby zgromadzenia.

Tak czy owak Rodzina Tęczy pozostaje wyjątkową światową społecznością, która przez kilkadziesiąt lat wypracowała i praktykuje proste, wspólnotowe życie w bliskim kontakcie z przyrodą, z duchową głębią przebudzającą ludzkie serca do pełni naszej prawdziwej natury. Każdy może do tej wspólnoty dołączyć, zgromadzenia odbywają się bowiem nieustannie w różnych zakątkach globu. Nawet kilkudniowy pobyt na jednym z nich może przynieść nieoczekiwane owoce i zmienić czyjeś życie.

Czy i jak pobyt na Rainbow zmienił nasze życie? Codziennie robiliśmy jedną rzecz dla społeczności i zajmowało nam to może 1-2 godziny. Pozostały czas spędzaliśmy na rozmowach, spotkaniach, obserwacjach, próbowaniu nowych rzeczy (np. żonglerki czy tańców afrykańskich), kąpielach w rzece; przeżyliśmy też swoją małą transgresję, taplając się nago w błocie. Mając wcześniej okazję przebywania w innych wspólnotach, doświadczyliśmy, że Rainbow Family jest najbardziej holistyczna, zawierając w sobie wszystkie powyżej opisane kolory tęczy, bez tak widocznego w naszym świecie dualizmu białe-czarne (np. wspaniałe higieniczne sklepy i nieodmiennie towarzyszące im chociaż ukryte śmierdzące wysypiska śmieci). 

Odkryliśmy, że właśnie za tymi jakościami głęboko tęsknimy i taką tęczową pełnię  chcemy w życiu realizować.

Pociąg do Europy

PRZED:

Ryś zaproponował mi udział w wyprawie „pociągami przez Europę”, aby maksymalnie wykorzystać bilet Interrail i jednocześnie pozwiedzać po drodze wszystko, co się da. Miało to kosztować ok. 2000 zł na osobę i trwać 2 tygodnie z dłuższym pobytem w Portugalii, gdzie dr Ryszard Kulik został zaproszony do prowadzenia zajęć w ekologicznym projekcie EduCOcean. Zgodziłam się z entuzjazmem, zapytawszy go uprzednio, jakiego rodzaju aktywność fizyczna wchodzi w grę. Znam bowiem Rysia nie od wczoraj i wiem, że nawet jak mnie zaprasza na krótki spacer po ubitej drodze, to przechadzka nieodmiennie kończy się godzinnym przedzieraniem przez chaszcze w gęstym lesie... Mój ukochany odparł, że będziemy się przesiadać z pociągu na pociąg, zwiedzać wybrane miasta oraz przez kilka nocy szukać miejsca do spania w lasach/parkach. W to mi graj!

Tygodnie przed wyjazdem z podziwem obserwowałam, jak Ryś planuje trasę, surfując po rozkładach pociągów w różnych krajach i szczegółowo przeglądając googlemaps. Raz czy dwa zapytałam, czy mogę mu pomóc, ale fakt, że dobrze gram w planszowe „Pociągi” niestety blednie przy zawstydzającej nieznajomości geografii, która już w czasach szkolnych była moją piętą Achillesową. Więc tylko przyglądałam się drobiazgowym notatkom mojego miłego, chłonęłam obco brzmiące nazwy miast i miasteczek i z niejakim niepokojem zastanawiałam się, czy aby realne są przesiadki w 4 minuty z jednego pociągu do drugiego, żeby później zdążyć na kolejną przesiadkę... i tak dalej... Czy oczekiwanie, że żaden pociąg się nie spóźni, nie zakrawa na zbyt daleko idący optymizm??

Skazana na koty ;)

A jednak miałam swoje zadanie do wykonania: zorganizować noclegi w formie couchsurfingu. Przede wszystkim w portugalskim Aveiro, ale też i w kilku wielkich miastach, w których wg planu wypadało nam przebywać przez 8-10 godzin nocnych, tak więc nie wchodziła w grę wyprawa na rogatki w poszukiwaniu odludnej miejscówki noclegowej. Miały to być Madryt, Barcelona, Merida i Palencia. O ile w Aveiro jedna z pierwszych osób (o wdzięcznym imieniu Marisa) zapytanych na couchsurfing.com zgodziła się nas gościć przez 4 dni, o tyle w pozostałych miastach były same odmowy. Właściwie do dnia wyjazdu wysyłałam po kilkanaście zapytań dziennie, jak nie przez CS (bo zażyczyli sobie opłaty weryfikacyjnej) to przez BeWelcome – i nic. Uznaliśmy, że jakoś damy radę – kto wie, czy nie lepiej zostać przez kilka godzin nocnych blisko dworca i zwiedzać miasta 'by night' niż jeździć w te i we wte komunikacją publiczną, rozgaszczać się u kogoś na kilka godzin i znowu wracać w stresie, żeby tylko zdążyć i wsiąść do pociągu niebylejakiego...

TAM, CZYLI NA POŁUDNIOWY ZACHÓD:

Klasztor Nonnberg

Przystanek nr 1 – Salzburg. Dworzec z wszelkimi udogodnieniami, czyli przechowalnią bagażu i informacją turystyczną. Pozbyliśmy się na chwilę plecaków i Ryś z papierową mapą a ja z GPSem w smartfonie ruszyliśmy w miasto. Starówka – wąskie uliczki, wysokie kamieniczki, sklepiki z pamiątkami. W dół do rzeki, a za rzeką budowle wrośnięte w skały. Na widok kilkusetletnich zabytków ciągle zadziwiających rozmiarem i artyzmem, nieodmiennie zadaję sobie pytanie – jak oni to robili?? Bez betonu, bez dźwigów, bez szybkoschnących klejów, bez elektrycznych narzędzi – no jak?? Ale to nie monumentalna katedra, nie dom Mozarta, nawet nie twierdza

wzbudziły nasz największy zachwyt, tylko średniowieczny kościółek przy żeńskim klasztorze Nonnberg. Kamienny, półmroczny, surowy i przy tym chwytający za serce prostotą i ubóstwem. A ile schodów trzeba było pokonać, żeby się doń dostać! I jakie widoki znad muru!

O ile nazwa Salzburg nie była mi zupełnie obca i nawet poprawnie kojarzyłam ją z 'solą' i 'zamkiem', o tyle kolejne przystanki brzmiały dla mnie całkowicie dziewiczo: Sargans – Chur – Samedan – Pontresina – Poschiavo. Ze zdziwieniem odkryłam, że zahaczymy o Szwajcarię i z miejsca pomyślałam o przyjaciółce z lat studenckich, która tam mieszka. Nawet do niej wysłałam pozdrowienia z Alp z okolicznościowym selfie zrobionym w wielkookiennym pociągu jadącym linią kolejową wpisaną na listę dziedzictwa ludzkości UNESCO. To na tej trasie przydarzyło się nasze pierwsze – i nie ostatnie – spóźnienie spowodowane upadkiem drzewa na tory, ale wszystkie te małe miasteczka są naprawdę dobrze skomunikowane i bez problemu chociaż godzinę później dotarliśmy do celu.

Miejscówka w Alpach

Alpy – zachód słońca i wschód księżyca. Alpy pod koniec kwietnia – ciągle zalegająca gruba warstwa śniegu. Alpy w ruchu – stale przesuwające się poszarpane szczyty. Im wyżej pociąg sunął serpentynami, tym wyżej one wzbijały się w niebo, ograniczając horyzont, a jednocześnie dając wrażenie przestrzeni, czystości i głębokiego oddechu. Wiedziałam od Rysia, że najbliższą noc prześpimy pod gwiazdami i na widok całego tego śniegu zaiste miałam sporo wątpliwości. Ale zastępcza komunikacja czyli busik pocztowy z Pontresiny do Poschiavo zwiózł nas z przełęczy w dół, gdzie wiosna pełną gębą, o 23 robotnicy z ciężkimi maszynami ciągle pracowali przy torach, a na pobliskim wzgórzu wznosił się oświetlony, uroczy, kamienny kościółek, jakich nie spotkałam w Polsce...

Byłam zachwycona, kiedy Ryś powiedział, że właśnie tam idziemy poszukać miejsca do spania, a jednocześnie przerażona myślą, że rano ktoś może nas zobaczyć! Jedyne równe miejsce na 2 karimaty znaleźliśmy na eksponowanej łące – przed nami rozpościerały się zabudowania miasteczka, w tle góry. Pocieszyłam się, że przecież wstaniemy i zwiniemy się ok. 6 rano, portfel i paszport włożyłam do kieszeni polara, w którym spałam, a na wierzchu plecaka położyłam szeleszczącą torebkę, żeby się obudzić, jakby/w razie/gdyby ktoś zaczął tam grzebać... Ryś dowcipkował na temat moich dziecinnych – teraz to widzę – lęków... No i w tym cudnym, nocnym, górskim powietrzu spałam jak kamień!

Z ziemi szwajcarskiej do włoskiej: nazajutrz przez Tirano dotarliśmy do Milano, czyli Mediolanu. Nigdy wcześniej nie byłam we Włoszech, ale czułam się bardzo po włosku, jedząc w pociągu śniadanie wg pomysłu Rysia: domowy chleb na zakwasie maczany w oliwie wymieszanej z octem jabłkowym i przyprawami, zagryzany falafelami i kapustą czerwoną (szkoda, że nie włoską;) Tym to pociągiem dojeżdżali dorośli do pracy i nieletni do szkoły, ale nikt nie zwracał uwagi na nasze śpiwory suszące się na półce ani też stołowanie się na pociągowym siedzeniu. Mediolan został naszym wielkomiejskim przystankiem nr 2 i przyznam, że dworzec kolejowy w tym mieście mnie przerósł. Pociągi na górze, ale gdzie kasy kolejowe? Gdzie informacja? Gdzie przechowalnia bagażu? Biegamy i szukamy, ciężko znaleźć już to jakiekolwiek oznaczenia, już to kogokolwiek mówiącego po angielsku. Poziom niżej? Nie – dwa poziomy niżej, a wszędzie przewalające się masy ludzkie, kolejki, ogłuszająca muzyka i ruchome obrazki reklam. Zaledwie wczoraj – alpejska cisza i majestat przyrody. Dzisiaj – pośpiech, hałas, ludzkie szaleństwo. Ale także – ludzkie dzieła sztuki, w tym „Ostatnia wieczerza” Leonarda. I dwie godziny, które możemy poświęcić na zwiedzanie...

Bazylika Św. Ambrożego

No więc rozkminiamy włoską komunikację podziemną i miotamy się z plecakami, byle szybciej. Jak się okazało, niepotrzebnie, bo na Leonarda trzeba się zapisywać miesiące wcześniej, więc i tak nie mieliśmy szansy na wejście. Za to zwiedziliśmy bazylikę św. Ambrożego, wielkiego patrona tego miasta, który swoje – i jednocześnie Mediolanu – święto obchodzi wtedy, kiedy Ryś urodziny, 7 grudnia. Czym zasłynął Ambroży? Ano tym, że w IV w. wprowadzał chrześcijaństwo w północnych Włoszech; ciekawe czy ogniem i mieczem... Budowla przeolbrzymia (no jak, jak oni ją zbudowali??), zapewne mieściła ongi setki a może nawet tysiące świeżo ochrzczonych...

I znów Szwajcaria; dzięki niezgłębionym dla mnie kaprysom geografii jedziemy do francuskiego Lyonu przez Genewę – nie, nie stolicę (to wiem nawet ja), chociaż jedno z największych i najpiękniejszych miast w tym kraju. Z ciekawością przyglądam się cudnemu Jezioru Genewskiemu po jednej stronie i wznoszącym się na wzgórzach zabudowaniach po drugiej. Raczej skromne, bez przepychu, wcale nie bijące sławetnym szwajcarskim bogactwem po oczach. Ale to przecież tylko próbka, tak jak i nasz godzinny przystanek nr 3 w środku miasta, 10 min. piechotą od dworca, na wyspie im. Jana Jakuba Rousseau, właśnie w Genewie urodzonego (o czym – wstyd przyznać jakem polonistka – nie pamiętałam). Teraz zapamiętam na pewno – w centralnym miejscu pomnik wielkiego i sentymentalnego myśliciela; czyste i przejrzyste wody dookoła; wielkie platany dające cień od palącego słońca; dziewczyna, która podeszła do kosza, trzymając w obu rękach dwa lody na patykach i najpierw wyrzuciła jednego, zlizanego do połowy (na oko smak śmietankowy), a po chwili drugiego (czekoladowego), też mocno niedojedzonego...

Na moście? Pod mostem? Przy moście w Avignon! Już Francja, piątkowy wieczór, temperatura taka sobie (ciepłe kraje, hehe). Przyjechaliśmy z Lyonu do Awinionu. Ryś po raz kolejny zadziwia mnie wiedzą historyczną, opowiadając o papieżach i antypapieżach, którzy przebywali w tutejszym Pałacu Papieży. Hmmm, zameczek niczego sobie – 15 000 m.kw. Duży pałac, mały pałac, katedra, ogrody. Motywy chrześcijańskie – ukrzyżowany Jezus na dolnym tarasie, apokaliptyczna pozłacana Matka Boska na szczycie najwyższej wieży. Ta figura mnie zastanawia – po pierwsze że to kobieta na samej górze, „niewiasta obleczona w słońce i księżyc pod jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu.” Po wtóre układ rąk ma taki jakiś niemaryjny: jedną nakazuje, drugą przestrzega – bardziej to typowe dla przedstawień Chrystusa Króla... Ryś biega z jednego końca wielgachnego placu na drugi, szuka najlepszych ujęć, cyka dziesiątki zdjęć. Siedzę przy plecakach i rozglądam się, gdzie ten słynny most? Gdzie rzeka Rodan? Bez obaw, rozliczne znaki wskazują kierunek; nie szkodzi, że po francusku. Idziemy w dół, jak to zwykle się schodzi do wody. Zanim trafiamy do mostu, mijamy równowieczne mu, imponujące mury miejskie, stawiane jakieś 900 lat temu! I znów powraca do mnie pytanie: jak oni wtedy to zrobili?? 

Tańczymy statycznie przy słynnym moście :)

Słynny most (Pont Saint-Benezet), nie dosyć że urwany – z 22 przęseł ostały się 4 – to jeszcze zamknięty. Przeszliśmy zatem nowym mostem samochodowym na wyspę Ile de Barthelasse, oglądając słynny 'pont' ze wszech stron. Na trzeci nocleg wybraliśmy sobie uroczy lasek na tejże wyspie, daleko od szosy, kempingów, piątkowo-weekendowych imprez i innych atrakcji. Rankiem znowu obejrzeliśmy rzeczony most z wszystkich stron tylko w odwrotnej kolejności, podobnie plac i Pałac Papieży, po czym raźnym krokiem poszliśmy na dworzec. A tam – niespodzianka. Strajk pracowników kolei, żadne pociągi nie jadą! Wyświetlacz pokazuje autobusy w kierunku Narbonne, co z tego, skoro nie ma w nich miejsc. Jedyna możliwa decyzja – idziemy 'łapać stopa'.

Carcassonne. Zważywszy okoliczności, w całkiem dobrym czasie dotarliśmy do Cite – słynnych fortyfikacji nad rzeką Aude, które rocznie przyciągają 3 mln. turystów. Rzeczywiście było tam tłoczno, chociaż zagęszczenie ludźmi nie wpłynęło na ocieplenie mikroklimatu... Przez zakrywające słońce chmury i wiatry hulające na wzgórzu, musiałam założyć na siebie kilka warstw odzieży. Ciepłe kraje, eh :/ Ale wszystko poza tym spełniło moje oczekiwania z nawiązką. Jako wielbicielka stolikowej gry Carcassonne podziwiałam imponujące mury, bramy, wały obronne, wieże, barbakany – wszystko wzniesione po to, żeby się zamknąć, odgrodzić, nie dopuścić wroga do wewnątrz...

Pomyślałam, jak to dobrze, że żyjemy w czasach, kiedy bez problemu i bez kontroli przejeżdżamy

przez kolejne europejskie granice, przemieszczamy się dowolnie, a wszystkie bramy rzeczonej fortecy są otwarte dzień i noc... Aczkolwiek na noc wyszliśmy poza mury. Nazwiedzaliśmy się, najedliśmy wegetariańsko w uroczej knajpce, nabyliśmy wśród ludzi, a zatem przyszła pora na spokojny sen. Ryś – przewodnik naszego dwuosobowego stadka znalazł cudowne miejsce noclegowe, kamienną szopkę przy winnicy, która jako się rzekło też była otwarta i gościnnie zapraszała suchością oraz ochroną przed szalejącymi wiatrami. Co prawda przy wejściu leżał zasuszony martwy nietoperz, ale uznaliśmy go za dobry znak. No i rzeczywiście dobrze się tam spało!

Nazajutrz od razu poszliśmy 'łapać stopa', a wychodząc na wylotówkę, Ryś znalazł freegańskie warzywa i owoce wystawione na zewnątrz podmiejskiej hurtowni. Zupełnie dobre jeszcze pomarańcze, kiwi, mango, pomidory i zielony seler. Bakłażany i karczochy odpuścił, no bo jak to tak na surowo? To było wspaniałe śniadanie, zjedzone na poboczu parkingu przy bramkach na autostradzie. I kierowcy nas chętnie zabierali, tak że bardzo szybko dojechaliśmy do Hiszpanii. Pierwszym miastem za granicą, w którym była stacja kolejowa, okazało się Figueras – miejsce urodzenia Salvadora Dali. Myśleliśmy, że zwiedzanie jego muzeum będzie dodatkowym bonusem, ale wężowo poskręcana kilkusetmetrowa kolejka oczekujących na wejście skutecznie wybiła nam ten pomysł z głowy.

Night train to Lisbon. Nie wiem do końca skąd mi się bierze nieznośny doprawdy dyskomfort w obliczu niskich temperatur. Dlatego odmówiłam wieczornego zwiedzania Salamanki, w której były zaledwie 4 stopnie i deszcz. Ładne mi ciepłe kraje!! Za to w nocnym pociągu do Lizbony zauważyłam egzotyczne elementy: wagon barowy a raczej klubowy, taki trochę peerelowski w klimacie, z długą ladą do podawania drinków i barmanem i stołkami przy ladzie – oraz niezależnie – ciepłą wodę w łazience. Ale nie umyłam włosów, choć mnie kusiło – udowodniłam samej sobie, że można przez tydzień nie myć włosów i przeżyć!

Lizbona – Lisboa – piękna!! Stolica kraju z małomiasteczkowym klimatem, cud miód! Zbudowana na wzgórzach, chodziliśmy więc góra – dół – dół – góra i nie mogliśmy się nacieszyć mozaikami z

płytek ceramicznych; podobno najbardziej tradycyjne są te niebieskie z motywami marynistycznymi i religijnymi, natomiast te wzorzyste, kolorowe i geometryczne kojarzyły mi się z wpływami arabskimi. No i słoneczko przygrzewało... W jego blasku dosłownie kąpaliśmy się, siedząc na ławeczce na wzgórzu, mając przed oczami piękny krajobraz małego – dużego miasta.

Zamek Maurów

Sintra – jak z bajki. To była dla mnie prawdziwa niespodzianka, że pod Lizboną znajduje się tak urokliwe miejsce, harmonijne połączenie wielu okresów historycznych, parków i pałacyków, lasów i zarośli, kamiennych dróg i murów obronnych, jakby natura i kultura podpisały tutaj zawieszenie broni i perfekcyjnie współistniały ze sobą i z rodzajem ludzkim od lat. Z widokiem na ocean. Nie było mi lekko chodzić z ciężką torebką i plecakiem, w którym jednak miałam o połowę za dużo ciuchów (bo i tak zakładałam na siebie 3-5 warstw tych najcieplejszych), ale warto było. Na samym szczycie obronne mury zamku Maurów rozciągające się szeroko, udekorowane powiewającymi flagami; no tak, tam rzeczywiście wiało mocno.

Pałac Pena

Nieco niżej eklektyczny pałac Pena, wielość budynków, poziomów, kolorów, stylów – dosłownie przekrój przez historię sztuki co najmniej architektonicznie. Czego tam nie było – ośmioboczna wieża z zegarem, inne wieże już to okrągłe, już to stożkowe; zębate wieżyczki z blankami, tarasy, rzeźby, płaskorzeźby, stiuki, wnęki, arkady, że o królewskich komnatach nie wspomnę. I oczywiście wszechobecne płytki. A pod wieczór Ryś znalazł cudne miejsce noclegowe – już poza murami płatnej części parku, na pagórku. Z jednej strony mieliśmy zachód słońca nad oceanem, z drugiej księżyc w pełni unoszący się nad bajkowym w jego blasku pałacem...

Aveiro. Ziiimno!! I tak oto dotarliśmy do miejsca przeznaczenia, w którym przebywaliśmy przez kolejne 4 dni. Nie przypuszczałam, że tam będzie tak wiało!! Dużo chodziliśmy, z Marisą zwiedziliśmy najbardziej reprezentatywną część miasta i pojechaliśmy nad ocean, pod latarnię morską, na wydmy i na falołamacze. Bardzo dużo dowiedzieliśmy się od naszej gospodyni: że najlepszy regionalny przysmak ovos moles to żółtko jajka posypane cukrem, bądź na surowo bądź zapieczone w babeczce czy rurce jako krem (nie próbowaliśmy); że najlepsze regionalne piwo to porter Maldita (próbowaliśmy, owszem owszem, tak tak tak!); że Portugalię charakteryzują 3 F: Fatima, fado i futbol. Mieliśmy okazję posłuchać fado na spotkaniu integracyjnym z projektu Rysia; ponadto byliśmy też w teatrze z okazji rocznicy rewolucji goździków. Przy okazji dużo się dowiedziałam o historii Portugalii: jak z imperium morskiego i kolonialnego, poprzez prawicowy reżim, bezkrwawo stała się nowoczesnym państwem, chociaż nieco przytłoczonym przez sąsiedniego hiszpańskiego olbrzyma.

Kilka razy jadaliśmy na mieście, ale najlepsze były posiłki przygotowane wspólnie z Rysiem, które zjedliśmy z naszą gospodynią. Chociaż wegetariańska knajpka Musgo, w której spotkaliśmy się z pozostałą czwórką Polaków na koniec projektu edukacyjnego, też była niczego sobie. Azjatyckie curry i marokańska potrawka smakowały całkiem egzotycznie, jako że na co dzień jadamy lokalnie i sezonowo. Właśnie w Aveiro minął półmetek naszej wyprawy, przyszedł czas ruszyć z powrotem. Tak nam było trudno pożegnać się z Marisą, że aż spóźniliśmy się na pociąg do Porto i Ryś był niepocieszony, że na 'zwiedzanie' tego północnego przyczółka mieliśmy jakieś pół godziny. A ja czułam się okropnie rozdarta pomiędzy chęcią spełniania jego oczekiwań, a własną potrzebą zwolnienia tempa...

Z POWROTEM, CZYLI MNIEJ WIĘCEJ NA WSCHÓD, ZALICZAJĄC PÓŁNOC, POŁUDNIE I ZNOWU PÓŁNOC:

Bowiem okazało się, że Ryś zaplanował też wędrówki po górskim parku narodowym na granicy Portugalii i Hiszpanii, dokąd nie docierały tory kolejowe, zatem trzeba było łapać autostopy, no a po górach chodzić pieszo... Stanęłam okoniem, ponieważ byłam koszmarnie przeziębiona (ciepłe kraje...), nieprzygotowana (inaczej bym się spakowała) i w dodatku kobieco niedysponowana... Ale przez ten pośpiech w Porto nawet nie zdążyliśmy się zastanowić, porozmawiać, wspólnie czegoś ustalić, a jak już dojechaliśmy do Geres, mogłam tylko pluć sobie w brodę, że na naszej ostatniej stacji pociągowej nie zaproponowałam rozdzielenia się, żebym pojechała sobie 'na strzałę' do Polski, a Ryś mógł bez przeszkód realizować swoje kondycyjne wędrówki...

Tak sypialiśmy pod gwiazdami

Geres – wrota do parku narodowego. Przykro mi było, że nie jestem w stanie spełnić oczekiwań ukochanego... Przecież mój towarzysz w wielkim plecaku nosił całe jedzenie, nierzadko wodę do picia i ekwipunek noclegowy. A ja tylko śpiwór i nieprzemakalny pokrowiec do spania, ciuchy (za dużo!), sandały, zaskakująco ciężki power bank, parasol (który użyłam raz, bez sensu), kurtkę z opaską na głowę, chustką na szyję i rękawiczkami wiosenno-jesiennymi. Pomimo tylu wcześniejszych wyjazdowych doświadczeń znowu mogłam wyciągnąć wnioski, że najlepiej brać jak najmniejszy plecak, bo to prowokuje zbawienny minimalizm. Omnia mea, mecum porto... A Ryś, mimo że nieco zdenerwowany, znowu znalazł cudną miejscówkę sypialną, w starym zdziczałym ogrodzie (nawet zerwał trzy świeżutkie pomarańcze prosto z drzewka) obok niezamieszkanego budynku, z ujęciem wody pitnej przy kamiennym zbiorniku, który zapewne służył kiedyś do prania... Gdyby tylko nie mój katar, męczący i momentami krwawy... Bo praktycznie było mi już wszystko jedno, tak się musiałam skupić na przezwyciężaniu oporu ciała, które chciało po prostu gdzieś zalec i się nie ruszać...

Nazajutrz było mi trochę lepiej, bo słoneczniej – spacerowo i autostopowo dotarliśmy do niezwykłej wioski pomiędzy górami – Soaio. Trafiliśmy na ludową zabawę; z kontekstu zgadywałam, że świętowano pierwsze zbiory. Na placyku pod miejscową karczmą kobiety i mężczyźni w tradycyjnych strojach tańczyli żwawego przytupańca, a dzieciarnia stała na dziwnym trójkątnym wozie zaprzężonym w łagodne woły, których długie rogi ustrojono kwietnymi wieńcami. Jedynym zgrzytem w tym sielskim obrazku były puszki z colą i innymi soft drinkami licznie nadreprezentowane w stosunku do plastikowych butelek z wodą, których też było niemało... A przecież krystalicznej, zimnej, górskiej wody mieszkańcy mają pod dostatkiem!

Z okolicznych wzgórz i pagórków spływają liczne strumienie, które na terenie miasteczka ujęto w kamienne brzegi, nadbudowano nad nimi kamienne szopy i spichlerze, w wielu miejscach zamknięto kranikami, z których skwapliwie korzystaliśmy. Obchodząc dookoła tę miejscowość, praktycznie wszędzie słyszeliśmy wesoły plusk ożywczej wody. A tradycyjne kamienne spichlerze w kształcie ni to grobowców, ni to greckich kapliczek najbardziej przyciągają turystów, zwłaszcza te zgromadzone w wielkiej liczbie na skalnym wzniesieniu. Znowu się zastanawiałam – jak oni kiedyś je zrobili?? W tak odległym od wszelkiej cywilizacji miejscu? Zaprawdę pomysłowość i wynalazczość ludzka nie znają ograniczeń... 

Na szczęście Ryś zdecydował, że już nie będzie mnie ciągał po tych górach i jedziemy do Hiszpanii. Tylko potomkowie konkwistadorów niezbyt chętnie zatrzymywali się dla nas – nędznych Słowian... Dlatego też mieliśmy nocleg blisko granicy, w zupełnie zwyczajnej miejscowości Bande, a nazajutrz śmieszne 40 km do Ourense pokonywaliśmy przez ponad 4 godziny! Nie zdążyliśmy na pociąg do Bilbao, a ku naszemu zdumieniu nie było wolnych miejscówek praktycznie donikąd, poza Santiago, słynnym celem pielgrzymek, do którego Ryś był dziwnie uprzedzony. No ale cóż mogliśmy zrobić – widocznie sam los chciał nas tam posłać!

Zaskakujące Sant-Iago de Compostela – tak więc buddysta z apostatką znaleźli się w trzecim świętym mieście chrześcijaństwa – po Rzymie i Jerozolimie. Przeżyliśmy naprawdę miłe rozczarowanie: chociaż przyczyna stworzenia całego tego religijnego kompleksu wydała się nam krucha jak muszelka, to skutki są naprawdę imponujące i zatrzymują dech w piersiach. Na czym bowiem zbudowano przemysł pielgrzymkowy w Santiago? Na potędze wiary w legendę o cudownym odnalezieniu relikwii Św. Jakuba i to dobre kilkaset lat po jego śmierci! Szczerze, ten apostoł nijak nie zapisał się w mojej ex-katolickiej pamięci, ani to ewangelista, ani niewierny Tomasz czy superwierny Jan, ani Piotr, co stał się skałą... Doprawdy, dla mnie wystarczającym cudem Santiago okazał się się fakt, że ludzie kilkaset lat temu własnymi rękami zbudowali to wszystko: romańsko – barokową katedrę, klasztory, domy pielgrzymie, drogi; całą infrastrukturę, która przetrwała do dziś. Zaprawdę jesteśmy karłami stojącymi na ramionach olbrzymów... 

Jeszcze blisko katedry, a już przy wąskiej uliczce z jednej strony i obłędnie pachnącym ogródku z drugiej zjedliśmy wegetariańską pizzę i popiliśmy lokalnym winem, po czym Ryś zaproponował, żebyśmy wzorem pielgrzymów przespali się w śpiworach po prostu pod katedrą. Co prawda nie mieliśmy pielgrzymiej miski w kształcie muszelki na drobniaki, jak inni współspacze, ale i wstawaliśmy tuż po 4 nad ranem, w ciemności rozjaśnionej gazowymi latarniami, żeby zdążyć na kolejny pociąg.

Francuski sport narodowy... Wyguglany kalendarz strajków na francuskiej kolei uświadomił nam, że znów zaplanowaliśmy przejazd przez ten kraj w dniach, kiedy pracownicy zajmą się walką o swoje prawa a nie obsługą pasażerów (8 i 9 maja). A zatem nici z noclegu w Paryżu... Tym razem byliśmy świadomi i przygotowani, liczyliśmy więc, że zdołamy szybko przejechać Francję 7 maja. Jednak wieczorny pociąg z Barcelony do Tuluzy nieoczekiwanie zatrzymał się w Perpignon, bo właściwie po co czekać ze strajkiem do jutra, skoro można go zacząć już dziś?? Jedyny pociąg stamtąd jechał do Nimes i niezawodny Ryś powiedział, że warto odwiedzić to starożytne galijskie miasto.

Gallia est omnis divisa in partes tres... – co prawda nie Juliusz Cezar, ale Oktawian August zapisał się złotymi zgłoskami w historii Nimes. Wieczorową porą i przy pięknie zaprojektowanym oświetleniu, pieszo obeszliśmy wszystkie zabytki rzymskie i romańskie, w tym bramę Porta Augusta z pomnikiem rzeczonego Oktawiana, bardzo dobrze zachowany amfiteatr, koryncką świątynię La Maison Carree, ruiny wielkiej wieży Tour Magne. Ryś pewnym krokiem doprowadził nas do noclegowego celu, czyli parku uporządkowanego na modłę francuską. Nawet ktoś tam już polegiwał czy to w jaskiniopodobnych otwartych sztucznych grotach i półtunelach czy po prostu na ławkach. My też ułożyliśmy się do snu pomiędzy żywopłotami i tradycyjnie spałam jak kamień bezpiecznie leżący pod gwiazdami.

Niestety rano spotkała nas niemiła niespodzianka – mimo że weszliśmy do parku po północy i nie potraktowaliśmy poważnie informacji nabramnych, że ogrodzenie otwarte jest od 7.30 do 22.00, to o 6 rano wszystkie bramy były zamknięte, po ich bokach fosy z wodą, a dookolne mury wysokie. I my biegający w panice, zamknięci wewnątrz, ze świadomością, że lada moment odjedzie jedyny dziś kursujący pociąg do Brukseli! W tym pośpiechu Ryś jako prawdziwy mężczyzna znalazł kawałek płotu, na który od wewnątrz mogłam wejść, a na zewnątrz wystarczyło zeskoczyć z ok. 2 metrów. Przeżyliśmy więc nasz własny uwalniający skok przez płot i pognaliśmy na dworzec – po to tylko, żeby się dowiedzieć, że jednak obiecywany wczoraj żelazny rumak do Belgii nie jedzie... no bo strajk... Na szczęście za 2 godziny miał jechać inny do Lille Europe, tuż przy granicy. Gdybyśmy byli wiedzieli, nie musielibyśmy byli wstawać o świcie i gnać na złamanie karku przez park i miasto – ale z drugiej strony poranna przebieżka i ćwiczenia wspinająco-zeskokowe dobrze mi zrobiły.

Naprawdę odetchnęliśmy z ulgą, kiedy Francja została za nami, a przed sobą mieliśmy już ostatni etap podróży czyli Niemcy. Zaczęliśmy od Aachen inaczej zwanego Akwizgranem, gdzie Ryś przedstawił mi podwaliny świętego cesarstwa rzymskiego narodu niemieckiego. Ongiś rzymskie miasteczko uzdrowiskowe Aquae Grani zyskało uznanie Pepina Małego i jego syna Karola Wielkiego, którzy kolejno postawili tam kaplicę, rezydencję i w końcu pałac. No a kiedy Otton I koronował się w rozbudowanej w międzyczasie katedrze na cesarza pierwszej Rzeszy, to tak jakby postawił kropkę nad i w wyrazie „der Tradition”... Słynną oktagonalną kaplicę widzieliśmy tylko od zewnątrz, bo wnętrze katedry można zwiedzać jedynie do godz. 14.00 (czemu??), ale i tak obskoczyliśmy ją dookoła, plus przechadzka z i do dworca w rekordowym czasie niecałej godziny.

W pociągu relacji Akwizgran – Kolonia zastanawiałam się, jak długo trzeba będzie iść od dworca do słynnej katedry, a tu szok poznawczy. Wychodzimy z pociągu, podnosimy oczy i oto jest! Budowany przez ponad 600 lat gotycki ogrom. W nocnej ciemności ciepło oświetlony jawi się nam w kolorach brunatno-złotych z delikatną domieszką księżycowego srebra. A dookoła neony wielkiego miasta, hałasy kolejowe, XX-wieczne, powojenne budownictwo. Skoro potomni nazwali gotyk od imienia barbarzyńskiego plemienia Gotów, co powiedzieliby, gdyby zobaczyli otoczenie katedry dzisiaj?

Pod katedrą zjedliśmy wypasioną kolację, a co do noclegu Ryś zaproponował pociąg – akurat było połączenie z Bazyleą, w sam raz, żeby się przespać 7 godzin. Mieliśmy przedział tylko dla siebie i szczerze nie przejmowałam się już torebką czy innymi bagażami, zasnęłam niby dziecię w kołysce. I tak oto nastał poranek przedostatniego dnia podróży. Bazylea okazała się kolejnym starożytnym miastem o znaczeniu handlowym, dzisiaj leżącym dokładnie na styku trzech państw. Ale jedyne, co z niego zapamiętałam, to czerwony ratusz. Nie podobało mi się szybkie tempo, które narzucił Ryś i powiedziałam, że nie chcę sprintowo zaliczać kolejnych miejsc, tylko je poczuć, pobyć w nich, pooddychać ich mikroklimatem. Mój ukochany miał plan na odwiedzenie czterech miejscowości w tym dniu i na szczęście zredukował go o połowę. Tak więc czekały nas jeszcze dwa romańskie odkrycia:

Spira – największa romańska bazylika katedralna w Europie. Skąd się wziął wczesnośredniowieczny gigant architektoniczny w tak małym miasteczku? Cesarz Konrad II chciał wystawić (Bogu? Swojej rodzinie?) pomnik w mieście, w którym urodził się jego ojciec. Ech, patriarchat... I tak w katedrze zaległy pośmiertne szczątki jego oraz innych władców. Surowa i półmroczna, wewnątrz rzeczywiście może przypominać grobowiec w swoim rozmachu godnym piramid egipskich. Na zewnątrz już niekoniecznie, zwłaszcza kiedy południowe słońce wesoło oświetli jasny piaskowiec. W jego blasku zwielokrotnionym przez rozpryski wody w fontannie zjedliśmy śniadanie w przykatedralnym parku. Nie popijaliśmy winem ze sławnej misy winnej, która mieści 1580 litrów, ponieważ jest ona używana tylko w momencie intronizacji nowego biskupa...

Goslar – największa romańska budowla świecka czyli palatium cesarskie. Ośrodek władzy cesarzy rzymskich narodu niemieckiego wziął się z bogatych zasobów kruszców na tym terenie, zwłaszcza srebra. W XVI wieku działało tam 19 kopalń i 26 hut! Dziś miasteczko sprawia wrażenie harmonijnego, wypieszczonego i nieco sennego, nie widać po nim arcyburzliwej historii, niczym w miniaturze odzwierciedlającej historię całych Niemiec. Dużo zieleni, niesforny strumień zasilający młyn Lohmulle, domy szachulcowe, niezliczone dzwoneczki na rynkowej ścianie jednego z hoteli, olbrzymie kamienne żółwie umieszczone w piaskownicy w przypływie fantazji anonimowego artysty – oto co zapamiętałam. I kolejna wspaniała miejscówka noclegowa, w lesie poprzecinanym ścieżkami rowerowymi. A noc była ciepła tego dnia...

A dzień po tej nocy też był ciepły... chociaż znów pojechaliśmy na północ, do Królowej Hanzy – Lubeki. Tym razem osada oryginalnie nie rzymska, ale słowiańska! Co prawda morza nie widzieliśmy, ale kanał i owszem. I siedem wież gotyckich kościołów, i rzecz jasna katedrę z wielkim krzyżem triumfalnym. I bramę holsztyńską. I kilka lwów. I uroczy ryneczek z zabytkowo-konsumpcyjnym pomieszaniem. I ja w głowie też już miałam sporą mieszankę miejsc, budowli, widoków, języków. Bardzo się cieszyłam, że całą przebytą trasę mam drobiazgowo odnotowaną na bilecie My Interrail Pass, a Ryś równie intensywnie fotografuje zwiedzane obiekty.

Nadeszły albowiem Czas Przesycenia i Pora Powrotu. Przez Hamburg dotarliśmy na trójpoziomowy dworzec w Berlinie (jak oni to zrobili? Że pociągi nad pociągami i nad tymi pociągami jeszcze pociągi?!), a stamtąd Polskimi Kolejami Państwowymi (wreszcie!) do Rzepina i potem do Katowic. Polska! Ojczyzna! Macierz! Łazienka! Łóżko! Odpoczynek... Chociaż Ryś twierdził, że on przecież odpoczywał, jadąc pociągami, to weekend oboje mieliśmy pracujący i wolny piątek w domowych pieleszach bardzo nam się przydał.

PO:

Osiem krajów w 16 dni. A może następnym razem w 80 dni dookoła świata?? Ciekawe, czy Fileas Fogg odczuwał przesyt przygód wynikający z zabójczego tempa, na które skazał go autor... No ale on miał przed sobą zadanie do wykonania, czyli zakład do wygrania, a ja po prostu chciałam chłonąć niepowtarzalny klimat odwiedzanych miejsc... Chciałam przekonać się osobiście, dlaczego są światowym – a więc także moim – dziedzictwem na liście UNESCO; chciałam prowadzić z Rysiem dialog międzypłciowy i wewnątrzkulturowy; chciałam wzbogacać się wzajemnie podobieństwami i różnicami w postrzeganiu, doświadczaniu, przeżywaniu tych miejsc i spotkań.

Nie przygotowywałam się do wyjazdu tak, jak mój ukochany i poniekąd 'wpadłam' weń z rozpędu codziennego zwykłego życia. Trudno mi też było skupić się wyłącznie na aspekcie historycznym, raczej każde miasto widziałam we współczesnym kontekście zglobalizowanej – bogatej – konsumpcyjnej Europy. Przekonałam się po raz kolejny, że wolę to, co kameralne, wąskie, niewysokie, bliskie naturze i skrojone na zwyczajną miarę. Wydaje mi się, że jako ludzkość udowodniliśmy, że jesteśmy zdolni do wszystkiego w imię ekspansji, podbojów, wywyższania się, kontroli tego, co zewnętrzne. Czy w obliczu zagrożenia całej naszej cywilizacyjnej rzeczywistości, dorobku przeszłości oraz potencjału przyszłości okażemy się równie zdolni do samoograniczeń i poprzestawania na małym, żeby zachować to, co jest warte ocalenia?

2 czerwca 2018, Siemianowice Śląskie

Bajki Wróżki Zębuszki - Śpiąca Królewna...

Jestem Wróżką Zębuszką i od wieeelu lat przychodzę nocą po pierwsze zęby – mleczaki, które dzieci na całym świecie chowają dla mnie pod poduszką po ich wypadnięciu. W ostatnich latach zaobserwowałam, że te mleczaki nie są bielutkie i zdrowe, jak kiedyś, ale chore, z ciemnymi plamkami, zarażone próchnicą... przyjrzałam się wtedy, co te ząbki gryzły, co ich właściciele jedli na kolację i przez cały dzień?? I załamałam swoje wróżkowe ręce... Nigdy przenigdy dzieci nie jadły tyyyle cukru, co dzisiaj – w słodyczach, w kakao, w jogurtach, w płatkach śniadaniowych, a nawet w zdawałoby się słonych czy wytrawnych potrawach! 

Dlatego postanowiłam tę bajeczną książeczkę dać właśnie Tobie – Drogie Dziecko – w zamian za Twoje mleczne ząbki! Z życzeniami zdrowia – dla zębów i dziąseł, ale też dla całego Twojego organizmu!

Wróżka Zębuszka

ŚPIĄCA KRÓLEWNA

Za siedmioma górami, za siedmioma lasami, za siedmioma rzekami i jeszcze za siedmioma innymi państwami leżało królestwo, którego władcy długo czekali na dziedzica. Kiedy wreszcie król i królowa doczekali się narodzin córeczki, radości było co niemiara! Wyprawili wielkie chrzciny, na które zaprosili wszystkich poddanych, wszystkich sąsiadów i wszystkie wróżki z okolicy. No, prawie...

Tak się stało, że dwanaście przybyłych wróżek nachyliło się nad kołyską dziecięcia i zaczęło obdarzać królewnę swoimi darami – pierwsza powiedziała: „będziesz dobra!”, druga rzekła: „będziesz piękna!”, trzecia: „wszyscy będą cię kochać!”, czwarta: „będziesz się opiekowała zwierzętami!”, piąta: „nigdy nie zabraknie ci jedzenia!”, szósta: „będziesz miała zgrabną sylwetkę!”, siódma: „będziesz cudownie tańczyć!”, ósma: „będziesz rysować i malować tak, że twoje rysunki będą wyglądać jak żywe!”, dziewiąta: „zawsze będziesz miała strojne szaty!”, dziesiąta: „będziesz się uśmiechać do wszystkich istot!”, jedenasta: „będziesz umiała pokonać swój strach!” i już dwunasta otwierała usta, żeby przekazać swój dar, kiedy huknęło, błysnęło i niczym wielki czarny ptak w powietrzu pojawiła się trzynasta wróżka, której na chrzciny nie zaproszono.

„I ja też mam swoje życzenie dla królewny, której rodzice tak mnie zlekceważyli!!” - krzyknęła zła wróżka, zbliżając się do kołyski - „W dniu, w którym skończysz szesnaście lat, ukłujesz się wrzecionem i umrzesz! I nie będzie już pięknej, dobrej, szczęśliwej królewny, tylko żałoba w całym kraju!” To powiedziawszy, czarna wróżka odleciała tak szybko, że nikt nie zdążył zareagować. W tej pociemniałej nagle i złowieszczej atmosferze zbliżyła się dwunasta dobra wróżka, która nie zdążyła jeszcze wypowiedzieć swojego życzenia. Poważnie powiedziała: „Nie mam takiej mocy, żeby całkowicie odmienić poprzednią wróżbę... Czarna wróżka przypomina nam o istnieniu ciemnej strony życia, która była, jest i będzie... ale żadna wróżba nie decyduje w 100% o naszej przyszłości i naszym życiu! I to jest właśnie moje życzenie dla królewny – będziesz silna i będziesz sama decydować o swoim losie! Nie umrzesz w dniu swoich szesnastych urodzin, chociaż prędzej czy później umrzesz – jak każdy człowiek...”

Mimo tego zapewnienia dwunastej wróżki król i królowa w wielkiej panice wydali rozkaz, aby w całym królestwie spalić wszystkie wrzeciona i nie ważyć się budować nowych. Swoją córeczkę bardzo pilnowali i na niewiele jej pozwalali, lękając się o jej zdrowie i życie...

Nie mogła wychodzić poza teren zamku i ogrodu... nie mogła jeździć konno... nie mogła bawić się z psami podwórzowymi – jedynie pozwolono jej na papużki w klatce i rybki w akwarium... chociaż sama nie mogła wchodzić do wody... nie mogła nigdy i nigdzie przebywać bez żadnej opieki... Dziw nad dziwy, że przy tylu ograniczeniach królewna mimo wszystko wyrastała na zdrową, silną i piękną dziewczynę!

Gorzej działo się z jej rodzicami... ciągle w strachu o córkę, ciągle w stresie, ciągle zwoływali najtęższe głowy z kraju i zza granicy, ciągle siedzieli z nimi długimi godzinami, żeby klątwę złej wróżki odczynić – a przez to zaniedbali swoje zdrowie i życie! Zajadali ten swój lęk i stres słodkościami, do których jako władcy królestwa mieli łatwy dostęp. Białe pieczywo, ciasta z pszennej mąki, śmietany i cukru ciągle gościły na królewskim stole. Czarna herbata i jeszcze czarniejsza kawa popijane były od rana do nocy, ale żadne ich ilości nie pomogły rozwiązać rodzinnego problemu. Król i królowa byli coraz smutniejsi, coraz bardziej przygnębieni, a przy tym coraz grubsi.

I tak nadszedł dzień szesnastych urodzin królewny, ale nikt się na ten moment nie cieszył, zwłaszcza para królewska wolałaby zatrzymać czas albo nawet go cofnąć, gdyby tylko mieli taką moc! A jubilatka sama miała mieszane uczucia – odczuwała przygnębiającą atmosferę zamku, ale nie do końca wierzyła w pechową przepowiednię, z którą zdążyła się przez te wszystkie lata oswoić. Miała nadzieję, że kiedy skończy się ta doba i żaden kataklizm nie nastąpi, to wreszcie uzyska więcej wolności, swobody i spokoju... I tak właśnie zadziwiająco spokojnie płynął ten dzień ku swemu końcowi, północ się zbliżała, królewna ciągle cała i zdrowa, wszyscy na dworze już lżej oddychać zaczęli, w tym służące i opiekunki dziewczęcia. Łatwo jej przyszło ich uwadze umknąć i zapuścić się w rejony, których wcześniej nie odwiedzała.

Udała się otóż schodami na strych, do którego olbrzymie i ciemne drzwi wstępu broniły. Pociągnęła dziewczyna za klamkę, spodziewając się, że zamknięte będą, a ku jej wielkiemu zdziwieniu na oścież się otwarły. W głębi światełko błyskało, jakby zapraszało, tam więc kroki swe skierowała. Tymczasem na dole zamkowy zegar dwunastą zaczął wybijać, ale królewna go nie słyszała. W głębi strychu, w świetle świecy zobaczyła miłą staruszkę siedzącą przy dziwnej drewnianej maszynie. Było to jedyne ocalałe w tej krainie wrzeciono, ale królewna nie wiedziała, co to jest, jako że nigdy wcześniej nic takiego nie widziała. Zbliżyła się i równo z ostatnim uderzeniem zegara wyciągnęła rękę ku urządzeniu, ukłuła się w serdeczny palec – i zasnęła. Razem z nią zasnęli wszyscy na zamku – zestresowani a przy tym niezdrowo przejedzeni król i królowa... dworzanie w komnatach... rycerze w sali kominkowej... parobkowie w stajniach... konie, psy, koty i koguty na podwórzu...

Ale spośród wszystkich śpiących tylko królewna śniła swój sen proroczy – i w tym śnie spotkała młodzieńca, który po wielu latach z dalekiej krainy przybył, aby ze snu ją obudzić, z zamku uwolnić i cały świat pokazać. Tak się też stało. Przybył królewicz, gorącym pocałunkiem obudził, do lasu, w góry i nad morze zabrał, świeżymi warzywami i owocami częstował, grzyby, nasiona i korzonki nauczył zbierać i strawę z nich przyrządzać.

I tak żyli długo i szczęśliwie – bez cukrzycy!

Słodki piknik (opowiastka z morałem)

Po długiej przejażdżce rowerowej wszyscy byli bardzo głodni i spragnieni. Dlatego cała trójka: mama Ewa, tata Dariusz i córeczka Gaja rzucili się do sakw, żeby wyciągnąć piknikowe zapasy. Najpierw rozłożyli obrus na rozgrzanej słońcem, ale o tej porze zacienionej już trawie. Potem ułożyli miłą dla oka kolorową kompozycję świeżych i suszonych owoców, orzechów, sałatki jarzynowej oraz kanapek z hummusem i kiszonym ogórkiem. W centralnym miejscu postawili deser - ciemnobrązowe ciasto pachnące czekoladą i przełożone śnieżnobiałą śmietanką kokosową. Woda w termosie z dodatkiem cytryny, mięty i mrożonych malin ciągle była przyjemnie zimna.

W tle cicho brzęczały owady, a zmęczone upałem ptaki zaczynały odzyskiwać swój śpiewaczy wigor. Przez kilka minut tylko odgłosy potrójnego gryzienia, chrupania i przełykania zakłócały tę tak zwaną ciszę na łonie przyrody.

- Mmmm, jakie to dobre! - sielankę urozmaicił głos mamy Ewy, skierowany do taty Dariusza. - Nigdy nie przestanę podziwiać Twojej umiejętności doprawiania sałatek.

- O, dzięki kochana, zawsze miło mi to słyszeć. - odwzajemnił tato z uśmiechem w głosie. - Ale to Twoje ciasto czekoladowe jak zwykle jest najpyszniejsze w świecie!

- Ja, ja pokroję, daj Tato! - wtrąciła Gaja, bardzo samodzielna pięciolatka. - Ja już umiem kroić nożem, patrz Mamo!

Na ten malowniczy obrazek ścieżką z głębi lasu nadeszła staruszka. Miała bardzo babcine rumiane policzki, nad nimi śmiejące się niebieskie oczy, a jeszcze wyżej starannie ufryzowane siwe loczki. - Ależ ty jesteś śliczna, malutka! - zachwyciła się Gają. - I masz taką piękną sukieneczkę! Patrz, mam coś dla ciebie, zobacz jaki słodki cukiereczek. Wabiła dziewczynkę, trzymając w wyciągniętej dłoni zawiniętego w folię lizaka. Zaciekawiona Gaja zbliżała się nieśmiało, jednak ubiegł ją ojciec. Wstał z trawy i pierwszy podszedł do staruszki:

- Bardzo panią przepraszam, ale w naszej rodzinie nie jemy takich rzeczy. Dziękujemy za chęć poczęstowania naszej córki, ale musimy odmówić.

Staruszka zdębiała, jednak zareagowała niemal z automatu:

- Ale co pan? Przecież to tylko lizak, panie! Jakbyś pan przeżył wojnę, tobyś wiedział, co to za dobro, dać dziecku lizaka! Moje dzieci jadły lizaki i moje wnuki jedzą lizaki i jedno w drugie jak dęby wyrośnięte!

- Proszę pani - powtórzył mężczyzna - naprawdę dziękujemy, jednak nie dajemy naszej córce mocno przetworzonego jedzenia, a zwłaszcza słodyczy, w których jest sam cukier, bo to praktycznie rzecz biorąc trucizna...

- Panie drogi! Przecież cukier krzepi!? - staruszka była zbyt zdziwiona, żeby się obrazić.

W tym momencie mama postanowiła zareagować, przytulając nieco zalęknioną Gaję i zwracając się do starszej kobiety z zapraszającym uśmiechem:

- No właśnie cukier nie krzepi, oj nie, wręcz przeciwnie. Ale może usiądzie pani tu z nami na chwilkę i porozmawiamy sobie? Proszę, niech pani sama zobaczy, ile tu mamy słodkości, a wszystkie są bez cukru, naprawdę.

Z niejakim oporem staruszka dała się zaprowadzić na miejsce pikniku i usadowić na poduszce.

- O, proszę, tu mamy cytrynową wodę do picia, a tu jabłka, gruszki, pomarańcze…

- Oj nie, kochanieńka. Nie mogę surowych owoców, źle mi się trawią…

- To może suszone śliwki? Najlepsze na trawienie! Albo rodzynki, a tu orzechy, proszę się częstować! A może kawałek ciasta?

- A chętnie, chętnie. Ale pani mówi, że ono tak całkiem bez cukru?

- No tak, słodzone daktylami i bananami, proszę, niech pani sama spróbuje.

- A wie pani, że nawet dobre? I słodkie! W życiu bym nie powiedziała, że bez cukru! No ale co ten cukier tak państwu szkodzi, że państwo dziecku też nie dają?

- Och, długo by opowiadać. Chodzi nam o to, że dzisiejsze słodycze i napoje kupowane w sklepach są napakowane chemicznymi słodzikami, przetworzonym cukrem, syropem glukozowo-fruktozowym i innymi takimi...

- Co gorsza, nie tylko cukierki, czekoladki czy lizaki, ale i inne rzeczy - wtrącił tato. - Czy pani uwierzy, że cukier dodają do wszystkich płatków śniadaniowych, do chleba, mleka, jogurtów, do groszku i kukurydzy w puszce, nawet do wędlin??

- No i wychodzi na to, że dzisiaj zwykły człowiek je kilkadziesiąt razy więcej cukru niż sto lat temu - nawet jeśli nie słodzi kawy czy herbaty - uzupełniła mama. - Nasza lekarka potwierdza, że to bardzo szkodzi zdrowiu i przyczynia się do wieeeeelu chorób. Dlatego wolimy dawać Gai tylko naturalne słodkości. Ona wprost uwielbia to wszystko: owoce, nasiona, orzechy, ciasto z gorzką czekoladą…
- Chociaż od migdałów woli orzechy laskowe, a od porzeczek truskawki… - rzucił tato z uśmiechem, po czym czule zwichrzył grzywkę córki, porwał ją na ręce i zakręcił się z nią razem jak na karuzeli.
- Jeszcze tato, jeszcze! - wołała uszczęśliwiona dziewczynka.

Widząc ten wybuch czułości i energii, staruszka poczuła się dziwnie zadowolona z finału sytuacji. Pożegnawszy się ze zdrowo-odżywiającą-się rodziną, odeszła w swoją stronę, unosząc dary - dwa piękne czerwone jabłka - dla wnuków.

Zdjęcie oraz infografika: Dominika Faryno

Tekst opublikowany w e-booku "Słodki Piknik" wydanym przez Fundację Szczęśliwi Bez Cukru, Warszawa 2017.

"Cały ten cukier" - zobaczyłam, zrozumiałam, uwierzyłam...

„Cały ten cukier” to film dokumentalny nowej generacji, który w wesoły sposób opowiada o trudnych sprawach. Autor scenariusza, reżyser i jednocześnie główny bohater podejmuje ryzykowny eksperyment na własnym ciele i zdrowiu, decydując się na spożywanie 40 łyżeczek cukru dodanego dziennie. Odpowiada to ok. 160 g, które pomnożone przez liczbę dni w roku dają zawrotną sumę ponad 58 kg! Taką ilość cukru spożywa przeciętny konsument w Australii, uwaga: bez słodyczy!!! To jest właśnie główne i najważniejsze przesłanie filmu – tę olbrzymią ilość cukru pochłaniamy w przetworzonej żywności reklamowanej jako ‘healthy food’: w płatkach śniadaniowych, jogurtach owocowych, sokach i napojach, sosach i dodatkach, pieczywie, wędlinach, gotowych sałatkach…

Damon Gameau zjada swoje 40 łyżeczek cukru codziennie przez 60 dni, w tym czasie odbywając podróż do własnej wątroby, układu krążenia, ale także do społeczności Aborygenów oraz do USA. Pokazuje powszechność chorób cywilizacyjnych w dzisiejszym świecie i zadziwiającą akceptację tej rzeczywistości przez opinię publiczną, być może pod wpływem reklam i ‘spisku cukrowego’ producentów. Przy pomocy naukowców opłacanych przez koncerny spożywcze udało się im przekonać tłumy konsumentów, że kalorie z cukru mają taką samą wartość, jak kalorie np. z warzyw. Tymczasem nasz bohater spożywa tę samą liczbę kalorii co przed eksperymentem, ok. 2 300 dziennie, a tyje! Na własne oczy widzimy powstawanie tzw. tłuszczu wisceralnego (trzewnego) w jego ciele, który jest tego przyczyną. A zatem puste kalorie odżywczym kaloriom nierówne…

W filmie widzimy również, jak australijski aktor pozostaje pod stałą opieką lekarzy i dietetyków, czy też rozmawia z autorami badań i książek, którzy od lat udowadniają chorobotwórcze i uzależniające działanie cukru. Dzięki niebanalnym ujęciom i komunikatom ‘w pigułce’ jest to doskonała jakość przekazu, daleka od nudnych gadających głów. Kolejne obrazy pokazują różnice w trawieniu glukozy i fruktozy oraz ‘haj cukrowy’ w mózgu – dla mnie jako widza warte więcej niż kilka tysięcy słów naukowców.

Film, mimo że zadaje trudne pytania, udziela jeszcze trudniejszych odpowiedzi i prowokuje do poważnych zmian życiowych, jednocześnie przepojony jest ciepłem i rodzinnymi uczuciami. Damon nawiązuje do pozytywnych emocji związanych ze słodkim smakiem, a na przykładzie swoim, partnerki i ich nowonarodzonej córeczki udowadnia, że można i warto pozbyć się cukrowego uzależnienia. Dla zdrowia ciała, umysłu, serca i ducha! Oraz – dla dobra naszych dzieci, dla krzepy przyszłych pokoleń!!

Zapraszam na stronę Fundacji Szczęśliwi Bez Cukru - znajdziesz tam przepisy na proste bezcukrowe potrawy, artykuły o wpływie cukru na zdrowie człowieka, e-booki do pobrania i wiele innych informacji.

DEPRESJA W BIBLIOTECE (z happy endem)

Mawia się, że krytyk czy recenzent to niespełniony pisarz. W przypadku Moniki Pacyfki Tichy tak nie jest. Co prawda jako polonistka posiada narzędzia dekonstrukcji dzieła literackiego połączone z wnikliwością umysłu i wrażliwością uczuć, czemu daje wyraz w licznych recenzjach i felietonach, ale równie wielki  jest jej talent do wciągania czytelnika w wykreowany przez siebie świat za pomocą swoich opowieści. W świat, który ona stwarza i poniekąd w świat, który stwarza jej samo życie...

Słowa, słowa, słowa...

Biblioteka – raj Borgesa. Tak, jeśli są w niej same książki i tylko książki. Ludzie potrafią z tego raju zrobić czyściec, jeśli nie piekło, tak jak to się dzieje w „Bibliotece w Depresji”. Widzę w tej noweli mocne napięcie pomiędzy naiwnością a ironią prezentowanymi przez główną bohaterkę, widzę kontrast stare-nowe na styku cywilizacji postkomunistycznej z cyfrową, widzę wreszcie konflikt pokoleń, ale też konflikt wartości niezależny od wieku bohaterów.

Odczuwam także w tej książce głęboką psychologicznie prawdę o osobie, która wyżej ceni dane słowo, złożoną obietnicę, zobowiązanie wobec osób trzecich niż własny komfort i zdrowie psychiczne. Dobrowolnie chce zostać w nielubianym miejscu pracy, które kojarzy jej się z uwięzieniem. Wolność przychodzi z zewnątrz, nie z wewnątrz – co więcej, to strażnik tego więzienia zwraca wolność Marioli, świeżo upieczonej absolwentce, której wejście na rynek pracy instytucjonalnej w sferze budżetowej jest „końcem wieku niewinności”.

Mariola to moje pokolenie. Też pamiętam upadki stoczni i czasy obowiązkowej służby wojskowej (co prawda było to doświadczenie braci, nie moje). Po przeczytaniu książki Moniki przyszło do mnie pytanie: „natura czy kultura”? Na ile bycie ofiarą własnego wewnętrznego zniewolenia jest cechą osobowościową niezależną od otoczenia, na ile zaś wynika z czasu i miejsca, w których żyjemy? Nie znam jeszcze odpowiedzi na to pytanie, ale mimo to apeluję: O nie, komuno – nie wracaj!!

Wartością dodaną tej książki jest wybór wydawcy - OpenBooks.com to rewolucja na rynku e-booków, jako że Czytelnik ściąga książkę za darmo, czyta i płaci dopiero wtedy, kiedy uzna, że warto! Co więcej, ceny są niskie, bo większość kwoty idzie do Autora, bez wyśrubowanych marż pośredników. Raz pobraną książkę można też najzupełniej legalnie przesłać znajomym wraz z rekomendacją :D Co niniejszym i ja czynię: https://openbooks.com/books/670-biblioteka-w-depresji Miłej lektury!!